door Marco van Leeuwen

‘Een beter milieu begint bij jezelf’, was in de Jaren 90 de slogan van een duurzaamheidscampagne van de Nederlandse overheid. Op die slogan is in de loop der jaren kritiek ontstaan: legt dat idee niet teveel verantwoordelijkheid bij de inviduele burger? Heeft die burger niet te weinig macht om echt het milieu te verbeteren als de grote bedrijven en overheden blijven doen wat ze willen?

Emmelie Westerhoff, in 2021 afgestudeerd aan de opleiding hotelmanagement van Breda University of Applied Sciences (BUas), laat zien dat het allebei waar kan zijn: overheden en grote bedrijven hebben de macht om echte veranderingen vorm te geven, maar grote processen kunnen beginnen met bescheiden acties.

Emmelie is de winnares van de Multatuli Studentenprijs 2021, met haar scriptie Raise the bar, block by block – how can blockchain technology help to decrease monetary poverty among cocoa-farmers in Ghana and Ivory Coast?. Haar onderzoek richtte zich op het transparant en eerlijk maken van de productieketen van chocola, met name voor de boeren in Ghana en Ivoorkust die de cacaobonen telen. Ze had daarbij bijzondere aandacht voor de potentie van blockchain om de betalingen en transacties in die keten inzichtelijk en betrouwbaar te maken.

De Stichting Multatuli-Lezing organiseert jaarlijks deze wedstrijd om scripties van Bredase studenten te belonen die uitdrukking geven aan de kernthema’s van het werk van Multatuli: democratie, vrijheid en vrede als de basis van een rechtvaardige samenleving en het bestrijden van onrecht, machtsongelijkheid en discriminatie.

Zoals Multatuli zelf liet zien toen hij met zijn roman Max Havelaar een aanklacht formuleerde tegen het Nederlandse koloniale bewind in Nederlands-Indië (het latere Indonesië), kan een klein steentje een aardverschuiving veroorzaken: veel belangrijke stappen in het begin van het wereldwijde dekolonisatieproces zijn in Indonesië gezet. Het vergt dan een bijzonder talent om dat kleine steentje niet lukraak, maar gericht, met inzicht en op basis van steekhoudende ideeën precies zo te gooien dat er zinvolle, duurzame en waardevolle veranderingen kunnen plaatsvinden.

Emmelie’s scriptie past heel goed binnen deze manier van denken. Ook zij zet met haar onderzoek een kleine, maar belangrijke stap in het eerlijker maken van een complexe keten in elkaar grijpende belangen. “Met deze scriptie heb ik kritisch willen kijken naar producten die velen van ons onnadenkend gebruiken, zoals chocola,” vertelt ze. “Hoe kunnen we meer respect krijgen voor de weg die dat product heeft afgelegd en wie eraan meegewerkt heeft?”

Ze benadrukt dat het hebben van een wens tot het verbeteren van iets een goede stap is, maar dat dat slechts het begin van een complex proces is. Juist om in die complexiteit iets ten goede te kunnen veranderen is grondig onderzoek, goede data en zorgvuldige argumentatie essentieel om haalbare oplossingen te ontwerpen. Ze vervolgt: “Je kan zo’n productieketen dan bekijken in termen van ‘duurzaamheid’, en dat is natuurlijk een belangrijk, maar ook heel breed begrip. De meeste mensen staan intuïtief achter ‘duurzaamheid’, maar wat betekent dat dan concreet? Bijvoorbeeld: hoe voorkom je greenwashing?” Greenwashing is als bedrijf een mooi, duurzaam marketingverhaal vertellen zonder echt iets te verbeteren. “Ik wilde met deze scriptie vooral sociaal-economische duurzaamheid verder ontdekken, een casus van alle kanten onderzoeken, en kritisch kijken naar hoe het echt beter kan.”

Precies daar is waar de grote kracht van Emmelie’s scriptie zich toont, getuige ook de beoordeling door de jury van de scriptieprijs. Zij loven het weloverwogen ontwerp van het onderzoeksproces, het uitgebalanceerde uitlichten van verschillende belangen en perspectieven, en de genuanceerd ontwikkelde argumentatie die uitmondt in pragmatische adviezen.

Dat de focus van haar scriptie duurzaamheid zou zijn, was niet vanaf het begin van haar studie een uitgemaakte zaak. Emmelie: “De interesse in een duurzame kijk op processen is vooral de laatste anderhalf jaar van mijn studie gegroeid. Ik studeerde hotelmanagement, en toen ik terugkwam van mijn stage besefte ik dat ik meer belangen wilde kunnen dienen dan alleen die van gasten in luxueuze hotels. Ik wilde breder kijken.” Na de BUas-minor Sustainability, Social Responsibility & Professional Identity besloot ze haar afstudeerproject te richten op een casus waarin geopolitieke, economische en sociale factoren op een complexe manier interageren. “Ik ben vooral heel blij dat ik de kans kreeg van mijn afstudeerbegeleiders om zo’n onderwerp op te pakken.”

Dat onderwerp is bij uitstek transdisciplinair: het verenigt verschillende specialistische disciplines in zich, die allemaal nodig zijn om een volledig begrip te krijgen van de casus. Het eerlijk maken van productieketens van chocola raakt aan logistiek, duurzaamheid, internationale betrekkingen, interculturele communicatie, en sociaal-economische processen van microniveau (de boer en zijn directe netwerk) tot macroniveau (multinationals die gigantische grensoverschrijdende goederenstromen beheersen en daarbij te maken hebben met politieke machtsverhoudingen, valutaschommelingen en uiteenlopende handelswetten).

Juist in zo’n complex speelveld is het té makkelijk om een enkele partij – bijvoorbeeld de chocolade-multinationals – als boeman aan te wijzen: ook zij kunnen niet alle schakels in de productieketen beheersen. Het is echter wel zo dat de zwaksten in die keten vaak de grootste gevolgen ondervinden van oneerlijke praktijken. Ook als er door de consument in het Westen met de beste bedoelingen extra betaald wordt voor een duurzame chocoladereep, komt dat geld slechts met moeite terecht bij de mensen die het het meest nodig hebben: de boeren aan het begin van de keten. Dat was voor Emmelie de reden om te onderzoeken of de toepassing van blockchain kan helpen bij het transparanter maken van betalingen en interacties in de keten, zodat eventuele oneerlijkheden opgelost kunnen worden.

“Het is best jammer om er dan achter te komen dat zo’n oplossing in deze casus uiteindelijk toch niet haalbaar is. Het precieze ontwerp van de blockchain ledger (het ‘digitale kasboek’ – MvL) voor deze toepassing, de gebrekkige internettoegang van veel boeren (die juist goed moet zijn om van de blokchain gebruik te kunnen maken), en de training die nodig is om de informatie accuraat in de blockchain te kunnen zetten, zijn op dit moment helaas niet goed te organiseren.”

Het blijft dus lastig te bepalen wie er de verantwoordelijkheid heeft of durft te nemen, en wie de daadwerkelijke macht heeft om de knelpunten in deze complexe keten op te lossen. Prijsfluctuaties op de internationale markt leiden tot financiële onzekerheid voor bedrijven en boeren, en het voorfinancieren van de boeren als mogelijke oplossing wordt dan weer bemoeilijkt door de sterk verschillende economische omstandigheden en mogelijkheden in de betrokken regio’s en landen. De infrastructurele uitdagingen (o.a. het realiseren van stabiel mobiel internet) zijn groot in de landbouwregio’s van arme landen. En zelfs de organisaties die actief proberen de keten te verbeteren zijn niet altijd goed op elkaar afgestemd: de wirwar aan keurmerken en belangenorganisaties die vaak ook nog verschillende belangen verdedigen (van de grote chocoladebedrijven, inkooporganisaties, boerencoöperaties, distributeurs, keurmerkorganisaties zelf, enzovoort) maakt het geheel niet makkelijker te bedwingen.

Wat kan er dan wel gedaan worden om – indachtig de Multatuli-thematiek – de zwaksten in deze keten – namelijk de boeren – te beschermen? Emmelie: “Het begint bij de consument: koop duurzame chocolade! Denk kritisch na over wat je koopt, en welke weg dat product afgelegd heeft. In dit geval is het frustrerend dat blockchain niet de gedroomde oplossing is, maar hoopgevend dat er wel andere (deel)oplossingen mogelijk zijn: technologie is niet altijd het antwoord. Er is veel winst te boeken in betere communicatie en samenwerking tussen de ketenpartners, als het welzijn van mensen ver weg – in dit geval de boeren – maar centraal gesteld wordt.”

Er is ook een belangrijke rol weggelegd voor toekomstige studenten en onderzoekers. “Blijf problemen agenderen. Kies zorgvuldig wat je wel en niet in je scriptie of paper wilt belichten, want je kan snel verdwalen. Lees heel veel en bekijk zoveel mogelijk perspectieven. En wees in dit soort complexe gevallen niet bang te zeggen dat je de ideale oplossingen niet hebt, maar dat je door goed onderzoek in ieder geval iets in beweging kan zetten.”

Nog één laatste vraag, over de vele woordgrapjes in de titel van de scriptie: Raise the bar, block by block – how can blockchain technology help to decrease monetary poverty among cocoa-farmers in Ghana and Ivory Coast?. Raise the bar betekent het verhogen van (kwaliteits)criteria, maar bar verwijst ook naar een chocolate bar, een chocoladereep. Block by block verwijst naar de blokjes waar een chocoladereep vaak uit bestaat, en natuurlijk naar blockchain, de onderzochte technologische toepassing. “Ja, dat was een productief rondje hardlopen”, grapt ze. “Het was belangrijk de scriptie een pakkende titel te geven, omdat het een serieus onderwerp is over processen met soms verdrietige gevolgen. Dat verdient alle aandacht, zodat we echte oplossingen kunnen verzinnen.” Emmelie zelf studeert nu verder aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, en hoopt na haar master Supply Chain Management in de voedselsector te werken aan het duurzamer en eerlijker maken van productieketens. Dat Emmelie (en toekomstige generaties Bredase studenten) nog maar vele productieve rondjes mogen lopen…